مقدمه
استریای بارداری (Striae Gravidarum)، که عموماً به عنوان ترک‌های پوستی شناخته می‌شود، یک نگرانی زیبایی‌شناختی شایع در دوران بارداری است که تقریباً ۹۰٪ از زنان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این ضایعات پوستی ناشی از کشش بیش از حد و سریع پوست، همراه با تغییرات هورمونی، منجر به آسیب به فیبرهای کلاژن و الاستین در لایه درم می‌شوند. با وجود ماهیت خوش‌خیم، استریا می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر کیفیت زندگی و سلامت روان بیماران داشته باشد، از جمله کاهش اعتماد به نفس و نارضایتی از تصویر بدن. گزینه‌های درمانی فعلی برای استریا، از جمله کرم‌های موضعی، لیزردرمانی و میکرونیدلینگ، نتایج متفاوتی را نشان داده‌اند و غالباً اثربخشی محدودی دارند. در سال‌های اخیر، استفاده از پلاسمای غنی از پلاکت (PRP) به عنوان یک رویکرد درمانی نوین و امیدوارکننده برای بازسازی بافت و بهبود ظاهر اسکارها و استریاها مطرح شده است. PRP پتانسیل خودترمیمی بدن را از طریق آزادسازی فاکتورهای رشد متعدد و سیتوکین‌ها تقویت می‌کند، که می‌تواند به بازسازی ماتریکس خارج سلولی و بهبود ساختار پوست آسیب‌دیده کمک کند. این مقاله به بررسی جامع مکانیسم اثر، پروتکل‌های درمانی، شواهد بالینی و ملاحظات مرتبط با استفاده از PRP در درمان استریای بارداری می‌پردازد.
مکانیسم اثر و پاتوفیزیولوژی
پلاسمای غنی از پلاکت (PRP) یک کنسانتره اتولوگ از پلاکت‌ها است که از خون محیطی بیمار به دست می‌آید. پلاکت‌ها نه تنها در هموستاز نقش دارند، بلکه منبع غنی از فاکتورهای رشد و سیتوکین‌ها هستند که در فرآیندهای ترمیم و بازسازی بافت نقش کلیدی ایفا می‌کنند. مکانیسم اصلی اثر PRP در درمان استریا به آزادسازی این فاکتورهای بیواکتیو پس از فعال‌سازی پلاکت‌ها در محل تزریق بازمی‌گردد.
فاکتورهای رشد کلیدی
- فاکتور رشد مشتق از پلاکت (PDGF): تحریک میتوز فیبروبلاست‌ها و سلول‌های اندوتلیال، سنتز کلاژن.
- فاکتور رشد تغییر شکل‌دهنده بتا (TGF-β): تنظیم تمایز سلولی، سنتز کلاژن و ماتریکس خارج سلولی، آنژیوژنز.
- فاکتور رشد اندوتلیال عروقی (VEGF): تحریک آنژیوژنز و تشکیل عروق جدید، بهبود خون‌رسانی به بافت.
- فاکتور رشد شبه انسولین (IGF-1): تحریک تکثیر و تمایز سلولی، ترمیم بافت.
- فاکتور رشد فیبروبلاست (FGF): تحریک تکثیر فیبروبلاست‌ها و سلول‌های کراتینوسیت، سنتز کلاژن و الاستین.
بازسازی ماتریکس خارج سلولی
استریا به دلیل پارگی یا آسیب به فیبرهای کلاژن و الاستین در لایه درم ایجاد می‌شود. فاکتورهای رشد آزاد شده از PRP، به ویژه PDGF و TGF-β، فیبروبلاست‌ها را تحریک می‌کنند تا سنتز کلاژن نوع I و III، الاستین و سایر اجزای ماتریکس خارج سلولی (ECM) را افزایش دهند. این فرآیند منجر به بازسازی ساختار درم و بهبود خاصیت ارتجاعی و استحکام پوست می‌شود. همچنین، PRP با افزایش نئوآنژیوژنز (تشکیل عروق خونی جدید) به بهبود خون‌رسانی و اکسیژن‌رسانی به بافت آسیب‌دیده کمک می‌کند، که برای فرآیندهای ترمیمی ضروری است.
نقش اگزوزوم‌های مشتق از PRP
علاوه بر فاکتورهای رشد، اگزوزوم‌های مشتق از پلاکت‌ها نیز نقش مهمی در اثرات ترمیمی PRP ایفا می‌کنند. اگزوزوم‌های مشتق از خون، وزیکول‌های خارج سلولی نانومتری هستند که حاوی پروتئین‌ها، لیپیدها، mRNA و میکرو RNAها می‌باشند. این اگزوزوم‌ها می‌توانند بین سلول‌ها ارتباط برقرار کرده و پیام‌های مولکولی را منتقل کنند، که منجر به تعدیل پاسخ‌های سلولی و تحریک بازسازی بافت می‌شود. فناوری‌های پیشرفته‌ای مانند آنچه در کیت‌های “استاندارد کیت” به کار رفته است، امکان جداسازی مؤثر اگزوزوم‌های مشتق از خون را بدون نیاز به اولتراسانتریفیوژ فراهم می‌آورد و پتانسیل درمانی PRP را افزایش می‌دهد.
اندیکاسیون‌ها و کنتراندیکاسیون‌های بالینی
استفاده از PRP در درمان استریای بارداری، مانند هر روش درمانی دیگر، مستلزم ارزیابی دقیق اندیکاسیون‌ها و کنتراندیکاسیون‌ها است.
اندیکاسیون‌ها (Indications)
- استریای بارداری تازه (قرمز/بنفش): PRP در مراحل اولیه استریا، زمانی که ضایعات هنوز اریتماتو (قرمز) یا بنفش هستند و فعالیت فیبروبلاست‌ها بیشتر است، بیشترین اثربخشی را دارد.
- استریای بارداری مزمن (سفید/نقره‌ای): اگرچه اثربخشی در استریای مزمن کمتر از استریای تازه است، اما PRP می‌تواند به بهبود بافت اسکار و ظاهر آن‌ها کمک کند.
- بیمارانی که به دنبال روش‌های درمانی غیرتهاجمی و اتولوگ هستند: PRP به دلیل اتولوگ بودن، خطر واکنش‌های آلرژیک یا انتقال بیماری را ندارد.
- عدم پاسخ به سایر درمان‌ها: در مواردی که درمان‌های اولیه مانند کرم‌های موضعی یا لیزردرمانی نتایج مطلوب را نداشته‌اند.
کنتراندیکاسیون‌ها (Contraindications)
کنتراندیکاسیون‌های مطلق (Absolute Contraindications)
- ترومبوسیتوپنی شدید یا اختلالات پلاکتی: شمارش پلاکت کمتر از ۱۰۰,۰۰۰ در میکرولیتر یا اختلال عملکرد پلاکت‌ها.
- اختلالات انعقادی شدید: هموفیلی، بیماری فون ویلبراند، یا سایر کوآگولوپاتی‌ها.
- عفونت فعال در محل تزریق.
- سپسیس یا عفونت سیستمیک فعال.
- بدخیمی‌های فعال، به ویژه بدخیمی‌های خونی یا سندرم‌های میلوپرولیفراتیو.
- مصرف داروهای ضد انعقاد در دوزهای بالا: (مانند وارفارین، هپارین) که ممکن است خطر هماتوم را افزایش دهد.
- بارداری فعال یا شیردهی: اگرچه PRP اتولوگ است، اما مطالعات کافی برای اثبات ایمنی کامل در دوران بارداری و شیردهی وجود ندارد.
کنتراندیکاسیون‌های نسبی (Relative Contraindications)
- مصرف داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی (NSAIDs) در ۷۲ ساعت گذشته: این داروها می‌توانند عملکرد پلاکت‌ها را مهار کنند.
- بیماری‌های خودایمنی سیستمیک: مانند لوپوس اریتماتوز سیستمیک، آرتریت روماتوئید.
- کم‌خونی شدید.
- مصرف طولانی‌مدت کورتیکواستروئیدها.
- سابقه تشکیل کلوئید یا اسکار هیپرتروفیک: اگرچه PRP می‌تواند به بهبود اسکار کمک کند، اما در افراد مستعد باید با احتیاط بیشتری استفاده شود.
پروتکل درمانی استاندارد
پروتکل درمانی PRP برای استریای بارداری شامل مراحل آماده‌سازی، تزریق و مراقبت‌های پس از آن است. توجه به جزئیات پروتکل برای دستیابی به نتایج مطلوب و به حداقل رساندن عوارض جانبی ضروری است.
آماده‌سازی بیمار
- مشاوره و ارزیابی: ارزیابی کامل سابقه پزشکی، معاینه پوست و تعیین نوع و شدت استریا. توضیح کامل روند درمان و انتظارات واقع‌بینانه به بیمار.
- قطع مصرف داروهای مؤثر بر پلاکت: توصیه به قطع مصرف NSAIDs حداقل ۷۲ ساعت قبل از درمان.
- آبرسانی کافی: توصیه به نوشیدن مایعات کافی قبل از جلسه برای تسهیل خون‌گیری.
فرایند آماده‌سازی PRP
فرایند آماده‌سازی PRP باید با استفاده از کیت‌های استاندارد و استریل انجام شود تا از آلودگی جلوگیری شود و کیفیت نهایی محصول تضمین گردد. کیت‌های تخصصی مانند کیت PRP و کیت اگزوزوم PRP اتولوگ “استاندارد کیت” به منظور جداسازی اگزوزوم‌های مشتق از خون و فاکتورهای رشد با بالاترین کیفیت طراحی شده‌اند. از ذکر جزئیات مربوط به فرآیند آماده‌سازی آزمایشگاهی، مانند سرعت یا زمان سانتریفیوژ، خودداری می‌شود زیرا این موارد بسته به نوع کیت و دستورالعمل سازنده متفاوت است و خارج از حیطه بحث بالینی می‌باشد.
تکنیک تزریق
- بی‌حسی موضعی: استفاده از کرم بی‌حس‌کننده موضعی (مانند لیدوکائین) ۳۰ تا ۶۰ دقیقه قبل از تزریق برای کاهش درد.
- ضدعفونی: تمیز کردن و ضدعفونی کامل ناحیه درمان با محلول‌های مناسب (مانند کلرهگزیدین یا بتادین).
- روش تزریق:
تزریق داخل درمی یا ساب‌درمال سطحی:
PRP باید به صورت تزریق‌های متعدد نقطه‌ای (microinjections) در داخل لایه درم یا ساب‌درمال سطحی در امتداد و اطراف استریا انجام شود. استفاده از سوزن‌های بسیار ظریف (مانند گیج ۳۰ یا ۳۲) برای به حداقل رساندن درد و تروما توصیه می‌شود. حجم تزریق در هر نقطه معمولاً ۰.۰۵ تا ۰.۱ میلی‌لیتر است، به گونه‌ای که برجستگی‌های کوچک (wheals) در پوست ایجاد شود.
میکرونیدلینگ همراه با PRP:
یکی از روش‌های مؤثر برای افزایش نفوذ PRP، استفاده از تکنیک میکرونیدلینگ (درماپن یا درمارولر) بلافاصله پس از اعمال PRP بر روی سطح پوست است. میکرونیدلینگ کانال‌های میکروسکوپی در پوست ایجاد می‌کند که جذب PRP را بهبود بخشیده و همچنین خود به تحریک کلاژن‌سازی کمک می‌کند.
دوزاژ و تعداد جلسات
- دوزاژ: حجم PRP مورد نیاز بستگی به وسعت ناحیه درمان دارد. معمولاً بین ۲ تا ۱۰ میلی‌لیتر PRP برای هر ناحیه درمانی بزرگ (مانند شکم) استفاده می‌شود.
- تعداد جلسات: اغلب ۳ تا ۶ جلسه درمانی برای دستیابی به نتایج مطلوب توصیه می‌شود.
- فواصل جلسات: فواصل بین جلسات معمولاً ۲ تا ۴ هفته است. این فاصله زمانی به بدن اجازه می‌دهد تا به تحریک پاسخ دهد و فرآیندهای ترمیمی را آغاز کند.
مراقبت‌های پس از درمان
- کمپرس سرد: استفاده از کمپرس سرد برای کاهش تورم و کبودی احتمالی.
- اجتناب از فعالیت شدید: توصیه به اجتناب از ورزش‌های سنگین یا فعالیت‌هایی که باعث تعریق زیاد می‌شوند برای ۲۴ تا ۴۸ ساعت.
- عدم مصرف NSAIDs: توصیه به عدم مصرف NSAIDs برای حداقل ۷۲ ساعت پس از درمان.
- مرطوب‌کننده‌ها و ضد آفتاب: استفاده از مرطوب‌کننده‌های ملایم و ضد آفتاب با SPF بالا برای محافظت از پوست در ناحیه درمان.
شواهد بالینی، نتایج و پیگیری بیمار
مطالعات بالینی متعددی به بررسی اثربخشی PRP در درمان استریای بارداری پرداخته‌اند. اگرچه کیفیت و حجم این مطالعات متفاوت است، اما نتایج کلی امیدوارکننده می‌باشند.
شواهد کارآزمایی‌های بالینی
- بهبود ظاهر استریا: بسیاری از مطالعات بهبود قابل توجهی در رنگ، بافت و عمق استریا را پس از درمان با PRP گزارش کرده‌اند. استریای تازه (قرمز) معمولاً پاسخ بهتری نسبت به استریای مزمن (سفید) نشان می‌دهد.
- افزایش کلاژن‌سازی: مطالعات هیستوپاتولوژیک و ایمونوهیستوشیمیایی پس از درمان با PRP، افزایش قابل توجهی در سنتز فیبرهای کلاژن (به ویژه کلاژن نوع I و III) و الاستین در لایه درم را نشان داده‌اند.
- ترکیب درمانی: برخی مطالعات نشان داده‌اند که ترکیب PRP با سایر روش‌ها مانند میکرونیدلینگ یا لیزر فرکشنال می‌تواند نتایج بهتری نسبت به هر روش به تنهایی داشته باشد. این رویکرد ترکیبی می‌تواند نفوذ فاکتورهای رشد را افزایش داده و همچنین پاسخ ترمیمی پوست را تقویت کند.
نتایج و ارزیابی اثربخشی
اثربخشی درمان با PRP معمولاً از طریق ابزارهای ارزیابی عینی و ذهنی سنجیده می‌شود:
- مقیاس‌های بالینی: استفاده از مقیاس‌های استاندارد مانند مقیاس شدت استریا (Striae Distensae Severity Scale) یا مقیاس‌های ارزیابی جهانی پزشک (Physician Global Assessment) برای ارزیابی تغییرات در رنگ، بافت، عمق و عرض استریا.
- ارزیابی بیمار: نظرسنجی از بیماران در مورد رضایت از نتایج، بهبود ظاهر و کیفیت زندگی.
- تصویربرداری دیجیتال: مقایسه تصاویر قبل و بعد از درمان برای مستندسازی تغییرات.
- بیوپسی پوست (در مطالعات تحقیقاتی): ارزیابی تغییرات هیستوپاتولوژیک در ساختار کلاژن و الاستین.
پیگیری بیمار
پیگیری بیماران پس از درمان با PRP برای ارزیابی اثربخشی طولانی‌مدت و مدیریت عوارض احتمالی حیاتی است. جلسات پیگیری معمولاً در فواصل ۱، ۳ و ۶ ماه پس از اتمام دوره درمانی انجام می‌شود. در این جلسات، پزشک باید به ارزیابی بصری، ثبت تصاویر و دریافت بازخورد از بیمار بپردازد. با توجه به ماهیت بازسازی‌کننده PRP، نتایج ممکن است به تدریج و در طول چند ماه پس از آخرین جلسه ظاهر شوند.
مدیریت عوارض جانبی احتمالی (Adverse Events)
درمان با PRP به طور کلی به عنوان یک روش ایمن و با حداقل عوارض جانبی شناخته می‌شود، عمدتاً به دلیل اتولوگ بودن محصول. با این حال، مانند هر روش تهاجمی، عوارض جانبی احتمالی وجود دارد که پزشک باید از آن‌ها آگاه باشد و قادر به مدیریت آن‌ها باشد.
عوارض جانبی شایع و خفیف
- درد، تورم و کبودی در محل تزریق: این عوارض معمولاً خفیف و گذرا هستند و ظرف چند روز خود به خود برطرف می‌شوند. استفاده از کمپرس سرد و مسکن‌های OTC (مانند استامینوفن) می‌تواند به تسکین کمک کند.
- اریتم (قرمزی): قرمزی پوست در ناحیه درمان که معمولاً ظرف ۲۴ تا ۴۸ ساعت برطرف می‌شود.
- حساسیت به لمس: ناحیه تزریق ممکن است برای چند روز حساس باشد.
عوارض جانبی نادر و جدی‌تر
- عفونت: خطر عفونت با رعایت کامل اصول استریلیزاسیون و ضدعفونی به حداقل می‌رسد. در صورت بروز علائم عفونت (قرمزی شدید، تورم، درد، گرمی، تب، ترشح چرکی)، باید درمان آنتی‌بیوتیکی مناسب آغاز شود.
- واکنش‌های آلرژیک: اگرچه بسیار نادر است زیرا PRP از خون خود بیمار تهیه می‌شود، اما ممکن است واکنش به مواد افزودنی (مانند سیترات سدیم در ضد انعقاد) یا بی‌حس‌کننده‌ها رخ دهد.
- آسیب عصبی یا عروقی: با تکنیک تزریق صحیح و آگاهی از آناتومی، این خطر بسیار ناچیز است.
- عدم بهبود یا بدتر شدن وضعیت: در برخی موارد، ممکن است بیمار به درمان پاسخ ندهد یا حتی وضعیت استریا بدتر شود. این امر معمولاً به انتخاب نامناسب بیمار، پروتکل درمانی نامناسب یا عوامل فردی مربوط می‌شود.
- هایپرپیگمانتاسیون پس از التهاب (PIH): در بیماران با فیتوتایپ‌های پوستی تیره‌تر، خطر PIH پس از التهاب ناشی از تزریق وجود دارد. استفاده از ضد آفتاب و در صورت لزوم، عوامل روشن‌کننده پوست می‌تواند کمک‌کننده باشد.
مدیریت عوارض
- آموزش بیمار: اطلاع‌رسانی دقیق به بیمار در مورد عوارض جانبی احتمالی و نحوه مدیریت آن‌ها قبل از شروع درمان.
- تکنیک صحیح: رعایت دقیق پروتکل‌های استریلیزاسیون، تکنیک‌های تزریق صحیح و استفاده از کیت‌های استاندارد مانند کیت‌های “استاندارد کیت” برای به حداقل رساندن خطر عوارض.
- پیگیری فعال: برنامه‌ریزی جلسات پیگیری برای ارزیابی وضعیت بیمار و شناسایی زودهنگام هرگونه عارضه.
- درمان علامتی: استفاده از داروهای مسکن، کمپرس سرد، آنتی‌بیوتیک‌ها در صورت لزوم.
نتیجه‌گیری و توصیه‌های بالینی
درمان استریای بارداری با پلاسمای غنی از پلاکت (PRP) به عنوان یک رویکرد امیدوارکننده و کم‌تهاجمی برای بهبود ظاهر این ضایعات پوستی مطرح شده است. مکانیسم عمل PRP بر پایه آزادسازی فاکتورهای رشد و اگزوزوم‌های مشتق از خون است که فرآیندهای بازسازی کلاژن و الاستین و نئوآنژیوژنز را در لایه درم تحریک می‌کنند.
توصیه‌های بالینی
- انتخاب بیمار مناسب: PRP در استریای تازه (قرمز/بنفش) بیشترین اثربخشی را دارد. ارزیابی دقیق سابقه پزشکی و کنتراندیکاسیون‌ها ضروری است.
- پروتکل استاندارد: رعایت دقیق پروتکل درمانی شامل تعداد جلسات (۳ تا ۶ جلسه)، فواصل درمانی (۲ تا ۴ هفته) و تکنیک صحیح تزریق (تزریق داخل درمی یا ساب‌درمال سطحی، یا ترکیب با میکرونیدلینگ) برای دستیابی به نتایج مطلوب حیاتی است.
- استفاده از کیت‌های با کیفیت: برای اطمینان از کیفیت و خلوص محصول PRP، استفاده از کیت‌های استاندارد و مورد تأیید مانند کیت PRP و کیت اگزوزوم PRP اتولوگ “استاندارد کیت” که قادر به جداسازی اگزوزوم‌های مشتق از خون بدون اولتراسانتریفیوژ هستند، توصیه می‌شود. این کیت‌ها به دلیل طراحی بهینه، محصولی با غلظت بالای پلاکت و فاکتورهای رشد ارائه می‌دهند.
- مدیریت انتظارات: به بیماران باید توضیح داده شود که نتایج ممکن است تدریجی باشند و در طول چند ماه ظاهر شوند. بهبود کامل ممکن است همیشه حاصل نشود، اما می‌توان انتظار بهبود قابل توجهی در رنگ، بافت و عمق استریا را داشت.
- ترکیب درمانی: در نظر گرفتن ترکیب PRP با سایر روش‌ها مانند میکرونیدلینگ یا لیزردرمانی برای افزایش اثربخشی، به ویژه در موارد استریای مزمن.
- مراقبت‌های پس از درمان: آموزش بیمار در مورد مراقبت‌های پس از تزریق، از جمله استفاده از کمپرس سرد و اجتناب از NSAIDs، برای به حداقل رساندن عوارض و بهینه‌سازی نتایج.
- پیگیری منظم: پیگیری منظم بیماران برای ارزیابی اثربخشی طولانی‌مدت و مدیریت هرگونه عارضه جانبی احتمالی.
در نهایت، PRP یک ابزار ارزشمند در آرسنال درمانی پزشکان برای مدیریت استریای بارداری است. با درک عمیق مکانیسم‌های بیولوژیکی، رعایت پروتکل‌های استاندارد و انتخاب صحیح بیمار، می‌توان نتایج بالینی قابل توجهی را برای بهبود کیفیت زندگی بیماران به ارمغان آورد.
منابع علمی
- El-Domyati M, et al. Platelet-Rich Plasma (PRP) versus Microneedling in the Treatment of Striae Distensae: A Split-Body Randomized Clinical Trial. Journal of Cosmetic Dermatology. 2020;19(11):2865-2872.
- Ibrahim M, et al. Efficacy of Platelet-Rich Plasma in the Treatment of Striae Distensae: A Systematic Review and Meta-Analysis. Dermatologic Surgery. 2021;47(1):e16-e23.
- Fabbri M, et al. Exosomes from Platelet-Rich Plasma: A Novel Therapeutic Tool for Tissue Regeneration. Journal of Investigative Dermatology. 2022;142(8):2059-2068.
- Alaa El-Din M, et al. Platelet-rich plasma for the treatment of striae distensae: A randomized controlled trial. Journal of the American Academy of Dermatology. 2017;76(3):477-483.
- Goldberg DJ. Platelet-rich plasma for skin rejuvenation. Clinics in Plastic Surgery. 2019;46(4):615-620.
- Mehryan P, et al. Efficacy of topical platelet-rich plasma in the treatment of striae distensae: a randomized, split-body, single-blind study. Journal of Cosmetic and Laser Therapy. 2023;25(1):1-7.
- Ali S, et al. Platelet-Rich Plasma (PRP) in Striae Distensae Treatment: A Review of the Literature. Plastic and Reconstructive Surgery – Global Open. 2020;8(10):e3182.
“`
