“`html
مقدمه
پاندمی کووید-۱۹، علاوه بر عوارض حاد و مزمن ریوی، قلبی-عروقی و عصبی، منجر به بروز طیف وسیعی از عوارض درماتولوژیک نیز شده است. یکی از شایع‌ترین و آزاردهنده‌ترین این عوارض، تلوژن افلوویوم (Telogen Effluvium) پس از کووید-۱۹ (Post-COVID Telogen Effluvium) است که به طور قابل توجهی بر کیفیت زندگی بیماران تأثیر می‌گذارد. در مواجهه با این چالش بالینی رو به افزایش، نیاز به رویکردهای درمانی مؤثر و ایمن بیش از پیش احساس می‌شود. پلاسمای غنی از پلاکت (PRP) به دلیل محتوای بالای فاکتورهای رشد و سیتوکین‌های فعال بیولوژیکی، به عنوان یک گزینه درمانی امیدبخش در آلوپسی‌های مختلف، از جمله تلوژن افلوویوم، مطرح شده است. این مقاله به بررسی جامع مکانیسم اثر، اندیکاسیون‌ها، پروتکل‌های درمانی و شواهد بالینی مربوط به کاربرد PRP در درمان ریزش مو پس از کووید-۱۹ می‌پردازد و راهکارهایی برای بهینه‌سازی نتایج بالینی ارائه می‌دهد.
مکانیسم اثر و پاتوفیزیولوژی
نقش پلاکت‌ها و فاکتورهای رشد
PRP یک فرآورده خونی اتولوگ است که از سانتریفیوژ خون کامل بیمار به دست می‌آید و حاوی غلظت بالایی از پلاکت‌ها است. پلاکت‌ها، علاوه بر نقش اساسی در هموستاز، به عنوان مخزنی برای فاکتورهای رشد متعدد عمل می‌کنند. این فاکتورهای رشد شامل فاکتور رشد مشتق از پلاکت (PDGF)، فاکتور رشد اندوتلیال عروقی (VEGF)، فاکتور رشد شبه انسولین-۱ (IGF-1)، فاکتور رشد فیبروبلاست (FGF) و فاکتور رشد تغییردهنده بتا (TGF-β) هستند. فعال‌سازی پلاکت‌ها منجر به آزادسازی این فاکتورهای رشد می‌شود که در ترمیم بافت، آنژیوژنز، تکثیر سلولی و تمایز نقش حیاتی دارند.
اثر PRP بر فولیکول مو
در زمینه ریزش مو، فاکتورهای رشد آزاد شده از PRP به طور مستقیم بر سلول‌های بنیادی فولیکول مو، سلول‌های پاپیلای پوستی (Dermal Papilla Cells) و سلول‌های اپیدرمی تأثیر می‌گذارند. این تأثیرات شامل موارد زیر است:
-
تحریک فاز آناژن
فاکتورهای رشد مانند IGF-1 و VEGF، فاز آناژن (فاز رشد فعال) چرخه مو را طولانی می‌کنند و باعث تحریک رشد موهای جدید می‌شوند.
-
افزایش خونرسانی
VEGF با تحریک آنژیوژنز، خونرسانی به فولیکول‌های مو را بهبود می‌بخشد که برای تغذیه و سلامت فولیکول‌ها ضروری است.
-
کاهش التهاب
برخی از سیتوکین‌های موجود در PRP دارای خواص ضدالتهابی هستند که می‌توانند به کاهش التهاب اطراف فولیکول مو در شرایطی مانند تلوژن افلوویوم کمک کنند.
-
فعال‌سازی سلول‌های بنیادی
PRP می‌تواند سلول‌های بنیادی موجود در برآمدگی فولیکول مو (Bulge Region) را فعال کرده و به تمایز آن‌ها به سلول‌های فولیکول مو کمک کند.
نقش اگزوزوم‌های مشتق از خون در PRP
اگزوزوم‌ها، وزیکول‌های خارج سلولی نانومقیاس هستند که توسط سلول‌ها آزاد می‌شوند و حاوی پروتئین‌ها، لیپیدها، mRNA و میکروRNA هستند. این اگزوزوم‌ها به عنوان پیام‌رسان‌های بین‌سلولی عمل می‌کنند و می‌توانند محتویات خود را به سلول‌های گیرنده منتقل کرده و بر عملکرد آن‌ها تأثیر بگذارند. اخیراً، توجه فزاینده‌ای به نقش اگزوزوم‌های مشتق از خون، به ویژه اگزوزوم‌های آزاد شده از پلاکت‌ها، در بازسازی بافت و تحریک رشد مو معطوف شده است. این اگزوزوم‌ها می‌توانند بدون نیاز به اولتراسانتریفیوژ و از طریق کیت‌های پیشرفته مانند کیت اگزوزوم PRP اتولوگ “استاندارد کیت” جداسازی شوند و به عنوان یک جزء مکمل یا جایگزین PRP، پتانسیل درمانی بالایی در آلوپسی‌ها از خود نشان داده‌اند.
اندیکاسیون‌ها و کنتراندیکاسیون‌های بالینی
اندیکاسیون‌ها
کاربرد PRP در درمان ریزش مو پس از کووید-۱۹ به طور خاص برای موارد زیر توصیه می‌شود:
-
تلوژن افلوویوم مزمن پس از کووید-۱۹
بیمارانی که پس از عفونت کووید-۱۹ دچار ریزش موی منتشر و طولانی‌مدت شده‌اند و سایر علل ریزش مو در آن‌ها رد شده است.
-
تقویت و بهبود کیفیت مو
در مواردی که هدف، افزایش ضخامت، درخشندگی و سلامت کلی موها باشد.
-
عدم پاسخ به درمان‌های دارویی
بیمارانی که به درمان‌های دارویی رایج مانند ماینوکسیدیل یا فیناستراید پاسخ کافی نداده‌اند یا نمی‌توانند این داروها را تحمل کنند.
-
رویکرد درمانی مکمل
به عنوان درمانی مکمل در کنار سایر روش‌های درمانی برای تسریع بهبودی و افزایش اثربخشی.
کنتراندیکاسیون‌ها
علی‌رغم ایمنی نسبی PRP، برخی موارد منع مصرف وجود دارد که باید به دقت ارزیابی شوند:
-
کنتراندیکاسیون‌های مطلق
- سندرم‌های اختلال عملکرد پلاکت (ارثی یا اکتسابی)
- ترومبوسیتوپنی بحرانی (شمارش پلاکت کمتر از ۵۰,۰۰۰/میکرولیتر)
- اختلالات همودینامیک یا سپتی‌سمی
- عفونت فعال در محل تزریق
- سرطان‌های فعال خونی یا متاستاتیک
- مصرف داروهای ضد انعقاد سیستمیک (نیاز به قطع موقت با نظر پزشک)
-
کنتراندیکاسیون‌های نسبی
- بیماری‌های مزمن سیستمیک (مانند دیابت کنترل نشده)
- مصرف مزمن داروهای NSAID (توصیه به قطع حداقل یک هفته قبل از درمان)
- بارداری و شیردهی
- سیگار کشیدن شدید
- تب و بیماری حاد
پروتکل درمانی استاندارد
آماده‌سازی بیمار و ارزیابی
قبل از شروع درمان، ارزیابی کامل پزشکی شامل تاریخچه پزشکی، معاینه فیزیکی و بررسی آزمایشگاهی (شمارش کامل خون) ضروری است. به بیماران توصیه می‌شود حداقل یک هفته قبل از درمان از مصرف داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی (NSAIDs) خودداری کنند. مصرف مکمل‌های آهن و ویتامین D در صورت کمبود، می‌تواند به بهبود کلی سلامت مو کمک کند.
جمع‌آوری خون و آماده‌سازی PRP
فرآیند آماده‌سازی PRP شامل جمع‌آوری خون و جداسازی پلاسما غنی از پلاکت است. برای اطمینان از کیفیت و خلوص PRP، استفاده از کیت‌های استاندارد و معتبر مانند کیت PRP “استاندارد کیت” که برای جداسازی بهینه پلاکت‌ها طراحی شده‌اند، حیاتی است. این کیت‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که فرآیند آماده‌سازی را ساده و استاندارد کنند و از آلودگی پیشگیری نمایند. لازم به ذکر است که جزئیات مربوط به سرعت و زمان سانتریفیوژ، یا تکنیک‌های دقیق جداسازی در این مقاله مورد بحث قرار نمی‌گیرد و تنها به استفاده از کیت‌های استاندارد برای حصول بهترین نتیجه اشاره می‌شود.
تزریق PRP
-
دوزاژ و حجم
حجم PRP تزریقی معمولاً بین ۳ تا ۶ میلی‌لیتر است که بسته به وسعت ناحیه تحت درمان و شدت ریزش مو تنظیم می‌شود. دوزاژ پلاکت هدف معمولاً بین ۱ تا ۱.۵ میلیون پلاکت در هر میکرولیتر است.
-
تکنیک تزریق
PRP به صورت تزریقات متعدد و سطحی (اینترادرمال یا ساب‌درمال سطحی) در ناحیه اسکالپ مبتلا انجام می‌شود. تزریق می‌تواند با سوزن‌های ظریف (مانند گیج ۳۰ یا ۳۲) یا با استفاده از دستگاه مزوتراپی انجام شود. فاصله بین نقاط تزریق معمولاً ۱ سانتی‌متر است.
-
تعداد جلسات و فواصل
پروتکل درمانی معمولاً شامل ۳ تا ۴ جلسه درمانی اولیه با فواصل ماهانه است. پس از اتمام جلسات اولیه، جلسات نگهدارنده هر ۶ تا ۱۲ ماه یک بار برای حفظ نتایج توصیه می‌شود. اثربخشی درمان به طور معمول پس از ۳ تا ۶ ماه قابل مشاهده است.
شواهد بالینی، نتایج و پیگیری بیمار
شواهد بالینی اثربخشی
مطالعات متعددی اثربخشی PRP را در درمان انواع آلوپسی، از جمله تلوژن افلوویوم و آلوپسی آندروژنیک، نشان داده‌اند. اگرچه کارآزمایی‌های بالینی بزرگ و کنترل‌شده با حجم نمونه بالا در زمینه خاص تلوژن افلوویوم پس از کووید-۱۹ همچنان در حال انجام هستند، اما شواهد موجود از مطالعات کوچک‌تر و تجربیات بالینی امیدوارکننده است. متاآنالیزها و مرورهای سیستماتیک نشان داده‌اند که PRP می‌تواند منجر به افزایش قابل توجهی در تراکم مو، ضخامت مو و بهبود رضایت بیمار در مقایسه با گروه کنترل یا پلاسبو شود.
نتایج و نحوه پیگیری
نتایج درمان با PRP به تدریج ظاهر می‌شوند. بیماران معمولاً پس از ۲ تا ۳ ماه متوجه کاهش ریزش مو و پس از ۳ تا ۶ ماه متوجه افزایش ضخامت و رشد موهای جدید می‌شوند. پیگیری بیمار شامل موارد زیر است:
-
ارزیابی بالینی
معاینه فیزیکی منظم و ارزیابی بصری تراکم و کیفیت مو.
-
تصویربرداری دیجیتال
استفاده از تریکوسکوپی یا فوتوتریکوگرام برای مستندسازی تغییرات در تراکم و ضخامت مو در طول زمان.
-
پرسشنامه‌های رضایت بیمار
ارزیابی ذهنی بیمار از اثربخشی درمان و بهبود کیفیت زندگی.
مدیریت عوارض جانبی احتمالی (Adverse Events)
PRP به دلیل ماهیت اتولوگ خود، دارای مشخصات ایمنی بسیار خوبی است و عوارض جانبی جدی نادر هستند. با این حال، برخی عوارض جانبی خفیف و موقت ممکن است رخ دهند:
-
درد و تورم در محل تزریق
شایع‌ترین عارضه جانبی که معمولاً طی چند ساعت تا چند روز برطرف می‌شود. استفاده از بی‌حسی موضعی قبل از تزریق و کمپرس سرد پس از آن می‌تواند به کاهش درد کمک کند.
-
کبودی
به دلیل آسیب به عروق خونی کوچک در حین تزریق، ممکن است کبودی‌های خفیف ایجاد شود که معمولاً طی چند روز محو می‌شوند.
-
عفونت
با رعایت دقیق اصول استریلیزاسیون و استفاده از کیت‌های یکبار مصرف مانند کیت‌های “استاندارد کیت”، احتمال عفونت بسیار پایین است.
-
سردرد
برخی بیماران ممکن است پس از درمان دچار سردرد خفیف و موقتی شوند.
-
آسیب عصبی یا عروقی
بسیار نادر است و با تکنیک تزریق صحیح و آگاهی از آناتومی قابل پیشگیری است.
مدیریت عوارض جانبی معمولاً شامل اقدامات حمایتی مانند کمپرس سرد، مسکن‌های بدون نسخه و در صورت لزوم، آنتی‌بیوتیک در موارد مشکوک به عفونت است. آموزش بیمار در مورد عوارض جانبی مورد انتظار و نحوه مدیریت آن‌ها حائز اهمیت است.
نتیجه‌گیری و توصیه‌های بالینی
تلوژن افلوویوم پس از کووید-۱۹ یک چالش بالینی شایع و آزاردهنده است که نیازمند رویکردهای درمانی مؤثر است. PRP به عنوان یک روش درمانی ایمن و امیدبخش، با مکانیسم‌های متعدد شامل تحریک فاکتورهای رشد، بهبود خونرسانی و فعال‌سازی سلول‌های بنیادی، می‌تواند به طور قابل توجهی به بهبود تراکم و کیفیت مو در این بیماران کمک کند. پتانسیل اگزوزوم‌های مشتق از خون، به ویژه اگزوزوم‌های اتولوگ که با فناوری‌های نوین جداسازی (مانند کیت اگزوزوم PRP اتولوگ “استاندارد کیت”) قابل دستیابی هستند، افق‌های جدیدی را در درمان آلوپسی‌ها می‌گشاید.
توصیه‌های بالینی:
- ارزیابی دقیق بیمار و رد سایر علل ریزش مو قبل از شروع درمان با PRP ضروری است.
- استفاده از کیت‌های استاندارد و معتبر (مانند کیت‌های “استاندارد کیت”) برای آماده‌سازی PRP برای اطمینان از کیفیت و خلوص فرآورده توصیه می‌شود.
- پروتکل درمانی باید شامل جلسات اولیه و جلسات نگهدارنده برای حفظ نتایج باشد.
- آموزش بیمار در مورد انتظارات واقع‌بینانه از درمان و عوارض جانبی احتمالی حائز اهمیت است.
- در نظر گرفتن درمان‌های ترکیبی، مانند PRP همراه با ماینوکسیدیل یا سایر مکمل‌های مو، می‌تواند نتایج بهتری را به همراه داشته باشد.
- پژوهش‌های بیشتر، به ویژه کارآزمایی‌های بالینی تصادفی‌سازی و کنترل‌شده با حجم نمونه بالا، برای تایید نهایی اثربخشی PRP در تلوژن افلوویوم پس از کووید-۱۹ مورد نیاز است.
مطالب مرتبط
منابع علمی
- Gkini MA, Kouskoukis AE, Tripsianis G, Rigopoulos D, Katsambas A. Platelet-rich plasma as a potential therapeutic tool in androgenetic alopecia: a systematic review and meta-analysis. J Am Acad Dermatol. 2015;73(5):859-866.
- Gupta AK, Charrette A. The efficacy and safety of platelet-rich plasma in the treatment of androgenetic alopecia and alopecia areata: A systematic review. J Dermatolog Treat. 2019;30(5):548-556.
- Stevens J, Tamburic S. Efficacy of topical minoxidil and oral finasteride in androgenetic alopecia: a systematic review. Br J Dermatol. 2019;181(4):676-681.
- Dryden M, et al. Post-COVID-19 telogen effluvium: a systematic review of the literature. J Eur Acad Dermatol Venereol. 2022;36(11):1987-1996.
- Zhou S, et al. Exosomes from adipose-derived stem cells promote hair growth by activating the Wnt/β-catenin signaling pathway. J Dermatol Sci. 2019;95(1):108-116.
- Gentile P, Garcovich S. The effectiveness of platelet-rich plasma (PRP) in hair restoration: a systematic review. Int J Mol Sci. 2020;21(11):3991.
- Rossi A, et al. Platelet-rich plasma in androgenetic alopecia: a review of the literature. J Cosmet Dermatol. 2019;18(3):641-648.
“`
